Ηλιαία

Το ανώτατο δικαστήριο της αρχαίας Αθήνας. Ονομάστηκε έτσι από το ρήμα αλίζω (συγκεντρώνω). Αρχικά Η. ονομαζόταν o τόπος που συγκεντρώνονταν οι δικαστές, αλλά αργότερα το όνομα δόθηκε και στο δικαστήριο. Ο θεσμός ανάγεται στα χρόνια του Σόλωνα ή του Κλεισθένη. Την Η. αποτελούσαν 6.000 κληρωτοί δικαστές, που ονομάζονταν ηλιαστές ομωμοκότες (ένορκοι). Η κλήρωση για την ανάδειξή τους γινόταν κάθε χρόνο από τους εννέα άρχοντες, μεταξύ όλων των πολιτών που είχαν συμπληρώσει τα τριάντα χρόνια της ηλικίας τους, δεν ήταν οφειλέτες του δημοσίου και δεν είχαν κηρυχθεί από την πολιτεία άτιμοι. Ανίκανοι επίσης για το λειτούργημα του ηλιαστή, που ήταν προαιρετικό, ήταν όλοι όσοι είχαν σοβαρά πνευματικά και σωματικά ελαττώματα. Τα 6.000 μέλη της Η. προέρχονταν και από τις 10 φυλές της Αθήνας, γι’ αυτό από καθεμία κληρώνονταν 600. Το δικαστήριο, που σπάνια συνεδρίαζε σε ολομέλεια, χωριζόταν σε 10 τμήματα με 500 τακτικά και 100 αναπληρωματικά μέλη το κάθε τμήμα. Μία φορά τον χρόνο οι δικαστές έδιναν τον ηλιαστικό όρκο και, στη συνέχεια, έπαιρναν ένα πύξινο πινάκιο (δικαστικό πινάκιο) πάνω στο οποίο ήταν γραμμένο το όνομά τους, το όνομα του δήμου τους και εκείνο του πατέρα τους, καθώς και ένα από τα δέκα πρώτα γράμματα του αλφαβήτου, που δήλωνε το τμήμα που ανήκαν. Στην αρχή, κάθε δικαστής έπαιρνε μέρος στις εργασίες μόνο ενός τμήματος αλλά αργότερα –επειδή δεν υπήρχαν αρκετοί δικαστές– μετείχε και σε άλλο. Η εκλογή των μελών του δικαστηρίου γινόταν με κλήρωση μεταξύ των ηλιαστών, που συγκεντρώνονταν πολύ πρωί στον τόπο της δίκης. Έτσι, όσοι δεν κληρώνονταν ως μέλη δικαστηρίων εκείνης της ημέρας μπορούσαν να ξαναγυρίσουν έγκαιρα στις προσωπικές ασχολίες τους. Ο τρόπος αυτός της εκλογής των δικαστών εξασφάλιζε, έως έναν βαθμό, την αντικειμενικότητα του δικαστηρίου, αφού ούτε οι ηλιαστές ούτε οι συνήγοροι γνώριζαν από πριν τον τόπο και τη σύνθεσή του. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι το επιστύλιο κάθε τμήματος είχε δικό του χρώμα και κάθε δικαστής, για να μη γίνεται σύγχυση, κρατούσε ένα ραβδί με το χρώμα του τμήματός του. Η Η. δίκαζε όλες τις εργάσιμες ημέρες του χρόνου εκτός από τις αποφράδες, δηλαδή τις τρεις τελευταίες κάθε μήνα. Αργούσε επίσης και τις ημέρες που συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου. Οι δίκες, που ήταν δημόσιες, γίνονταν σε περιφραγμένους υπαίθριους χώρους, όπου υπήρχαν ξύλινες έδρες για τους δικαστές και ιδιαίτερη θέση για τον άρχοντα και την ακολουθία του. Από το βήμα αγόρευαν οι διάδικοι και οι συνήγοροί τους και, μετά τις αγορεύσεις, γινόταν η ψηφοφορία. Κάθε ηλιαστής έπαιρνε δύο ψήφους, μία άτρητον (αθωωτική) και μία διάτρητον (καταδικαστική) και σε έναν χάλκινο αμφορέα που υπήρχε στο βήμα έριχνε την αποφασιστική, ενώ σε άλλον, ξύλινο, εκείνη που δεν χρησιμοποίησε. Σε περίπτωση ισοψηφίας το αποτέλεσμα ήταν αθωωτικό, γιατί θεωρούσαν ότι ψήφιζε υπέρ της αθωότητας του κατηγορούμενου η θεά Αθηνά. Η Η. δίκαζε κάθε πολιτική και ποινική υπόθεση εκτός από τις υποθέσεις φόνου, τις οποίες δίκαζε ο Άρειος Πάγος. Η Η. δίκαζε επίσης και υποθέσεις μεταξύ Αθηναίων και υπηκόων άλλων πόλεων. Οι ποινές που επέβαλλε ήταν χρηματικά πρόστιμα για πολιτικά και ορισμένα ποινικά αδικήματα, αλλά και θάνατος, στέρηση της ελευθερίας, αειφυγία και ατιμία μαζί με δήμευση της περιουσίας, για σοβαρά ποινικά εγκλήματα. Γενικά, η Η. ήταν θεσμός που είχε τις ρίζες του στη δημοκρατική συγκρότηση της αρχαίας αθηναϊκής κοινωνίας. Τελικά όμως αποδείχθηκε ασύμφορη, γιατί πολλοί δικαστές είτε δεν γνώριζαν καλά τους νόμους είτε, επηρεασμένοι από άσχετα προς το δίκαιο κίνητρα, συμπεριφέρονταν με σκοπιμότητα και υστεροβουλία. Κατάλογος κληρωτών δικαστών της Ηλιαίας σε μαρμάρινη πλάκα που βρέθηκε στην Αθήνα.

* * *

Ἡλιαῑα, τά (Α)

εορτή τού ήλιου.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ήλιος + κατάλ. -αία, κατά τα Παναθήναια, Λήναια].